İçindekiler
Zeigarnik Nedir?
Zeigarnik etkisi, insanların tamamlanmamış ya da yarım kalmış işleri, tamamlanmış olanlara göre daha iyi hatırlama eğilimini ifade eder. Bu psikolojik fenomen, adını Rus psikolog Bluma Zeigarnik’ten alır. Zeigarnik, 1920’lerde yaptığı deneylerle, insanların tamamlanmamış görevler hakkında daha fazla düşünme ve bu görevleri tamamlamaya yönelik güçlü bir istek duyma eğiliminde olduklarını keşfetmiştir. Bu durum, insan zihninin sürekli olarak çözüm arayan bir yapı sergilediğini göstermektedir. Zeigarnik etkisi, yalnızca bireysel hatırlama süreçleriyle sınırlı değildir. Aynı zamanda insan davranışlarını, motivasyonu ve görev yönetimini etkileyen önemli bir kavramdır. İş dünyasından eğitim süreçlerine, gündelik yaşamdan yaratıcılık alanlarına kadar birçok farklı bağlamda etkili olduğu görülmüştür.
Zeigarnik Etkisinin Ortaya Çıkışı
Bluma Zeigarnik, bu fenomeni ilk kez 1927 yılında, tamamlanmamış ve tamamlanmış görevlerin nasıl hatırlandığını inceleyen bir deney sırasında gözlemlemiştir. Çalışmada, katılımcılardan çeşitli görevler yapmaları istenmiş ve bazı görevler yarıda kesilmiştir. Araştırmanın sonunda, yarıda kesilen görevlerin katılımcılar tarafından daha iyi hatırlandığı görülmüştür. Zeigarnik, bu durumun, tamamlanmamış görevlerin insan zihninde bir tür “bilişsel gerilim” yarattığına ve bu gerilimin ancak görev tamamlandığında azaldığına dikkat çekmiştir. Bu nedenle, yarım kalan işler, tamamlanmış olanlara göre zihinde daha fazla yer kaplar ve unutulması daha zor hale gelir.
Zeigarnik Etkisinin Özellikleri
Zeigarnik etkisinin belirgin özellikleri şunlardır:
- Tamamlanmamış Görevlere Odaklanma: İnsan zihni, yarım kalan işleri sürekli olarak gündemde tutar ve tamamlanmaları için zihinsel bir hatırlatıcı görevi görür.
- Bilişsel Gerilim: Yarım kalan bir iş, zihinde rahatsızlık yaratarak bireyin o işe tekrar odaklanmasını sağlar. Bu durum, bireyin motivasyonunu artırabilir.
- Hatırlama Gücü: Tamamlanmamış işler, tamamlanmış olanlara göre daha güçlü bir izlenim bırakır ve uzun süre hatırlanabilir.
- Dikkat ve Kaygı İlişkisi: Zeigarnik etkisi, bireyin dikkatini yarım kalmış görevlere çekerek kaygı düzeyini artırabilir, ancak bu kaygı genellikle işleri tamamlama motivasyonunu tetikler.
Zeigarnik Etkisinin Günlük Hayatta Kullanımı
Zeigarnik etkisi, birçok alanda insanların davranışlarını anlamak ve yönlendirmek için kullanılmaktadır:
- Eğitim: Öğrencilerin öğrenme süreçlerinde, yarım bırakılan görevlerin merak uyandırıcı etkisinden faydalanılabilir. Örneğin, bir konunun öğrenimini yarıda bırakmak, öğrencilerin o konuya tekrar dönmesini sağlayabilir.
- Reklamcılık: Reklam ve pazarlama stratejilerinde, izleyicinin dikkatini çekmek için “devamı gelecek” tarzı yöntemler kullanılabilir. Yarım bırakılan mesajlar, insanların ilgili ürüne veya hizmete daha fazla odaklanmasını sağlayabilir.
- Kişisel Üretkenlik: Bireylerin büyük görevleri küçük parçalara ayırarak bu parçaları yarım bırakması, görevlerin zihinde daha güçlü bir şekilde yer etmesine ve tamamlanma motivasyonunun artmasına yardımcı olabilir.
- Hikâye Anlatımı: Kitaplar, diziler ve filmlerde olayların yarım bırakılması ya da açık uçlu bir son kullanılması, izleyicilerin ilgisini canlı tutar ve onları bir sonraki bölüme yönlendirir.
Zeigarnik Etkisinin Psikolojik Boyutları
Zeigarnik etkisi, insan zihninin nasıl çalıştığına dair önemli ipuçları sunar. Özellikle motivasyon, dikkat ve hafıza süreçlerini anlamada bu etkinin rolü büyüktür:
- Motivasyon: Yarım kalan görevlerin zihinde sürekli olarak kendini hatırlatması, bireyi motive edici bir güç olarak işlev görür.
- Dikkat: Zeigarnik etkisi, dikkatin yarım kalan işlere yöneltilmesine neden olur. Bu durum, bireyin önceliklerini belirlemesine ve daha etkili bir şekilde odaklanmasına yardımcı olabilir.
- Kaygı ve Rahatlama: Yarım kalmış işler kaygıya neden olabilirken, bu işlerin tamamlanması bireyde rahatlama ve tatmin duygusu yaratır.
Zeigarnik Etkisinin Sınırları
Her ne kadar Zeigarnik etkisi birçok durumda faydalı olsa da, her bireyde ve her koşulda aynı şekilde etkili olmayabilir. Aşırı kaygı veya dikkat dağınıklığı olan bireylerde, yarım kalan işler daha fazla stres yaratabilir ve tamamlama motivasyonunu azaltabilir. Ayrıca, bazı insanlar için yarım kalan işler, hafıza üzerinde fazla bir etki bırakmayabilir.
Sonuç
Zeigarnik etkisi, tamamlanmamış işlerin insan zihninde nasıl daha fazla yer kapladığını ve bireyleri bu işleri tamamlamaya nasıl yönlendirdiğini açıklayan önemli bir psikolojik fenomendir. Günlük yaşamdan akademik çalışmalara, iş hayatından kişisel gelişime kadar birçok alanda bu etkinin izleri görülür. Zeigarnik etkisini anlamak, bireylerin kendi motivasyonlarını artırmalarına ve görev yönetiminde daha etkili olmalarına yardımcı olabilir. Ancak, bu etkinin yarattığı bilişsel gerilim zaman zaman stres veya kaygıya yol açabileceğinden, bireylerin işlerini planlı bir şekilde tamamlama alışkanlığı geliştirmeleri önemlidir. Zeigarnik etkisini olumlu bir şekilde kullanmak, bireylerin hem üretkenliklerini hem de yaşam kalitelerini artırabilir.
Kaynakça
Zeigarnik, B. (1927). “On Finished and Unfinished Tasks”. Psychological Bulletin, 27, 1-85.
Baumeister, R. F., & Vohs, K. D. (2007). “Self-Regulation and the Executive Function of the Self”. Handbook of Self and Identity, 197-217.
Ovsiankina, M. (1928). “The Resumption of Interrupted Activities”. Psychological Research, 11(1), 302-309.
Ebbinghaus, H. (1885). Memory: A Contribution to Experimental Psychology. New York: Dover Publications.
Klinger, E. (1975). “Consequences of Commitment to and Disengagement from Incentives”. Psychological Review, 82(1), 1-25.
Rubin, D. C. (1996). Remembering Our Past: Studies in Autobiographical Memory. Cambridge: Cambridge University Press.
Tuncer, B. (2019). “Zeigarnik Etkisi ve Öğrenme Süreçlerine Etkileri”. Eğitim ve Psikoloji Araştırmaları Dergisi, 11(2), 45-58.
Başgün, A. (2020). Gündelik Hayatta Psikolojik Fenomenler: Zeigarnik Etkisi ve Bilişsel Gerilim. İstanbul: Psikoloji Yayınları.
Ahmet BÜYÜKABACI
Çalışma alanları sırasıyla kişilik bozuklukları, bireysel psikoterapi, çift terapisi ve danışmanlığı, cinsel terapi ve danışmanlığı, şirket içi ve kurum eğitimleridir